Polska Ekologia 24

Pierwsze ślady trwałego osadnictwa na terenie Gminy Jonkowo pochodzą sprzed dziewięciu tysięcy lat. Pod koniec młodszej fazy epoki kamienia łupanego (6000 p.n.e.) przybyły tu z północy ludy, które stworzyły kulturę określaną mianem grzebykowo–dołkowej. Jej przedstawiciele trudnili się głównie myślistwem i łowiectwem, a w mniejszym stopniu uprawą roli. Pozostałością po nich są wydobyte w pobliżu Kajn naczynia zdobione odciskami specjalnego wielozębnego stempla, w postaci nakłuć i dołków, a także siekierka kamienna oraz toporki wykonane z rogów.

Więcej śladów świadczących o zasiedleniu  ziem Gminy Jonkowo pochodzi z wczesnego okresu epoki żelaza (550 – 100 p.n.e.). W tym czasie obszar ten zamieszkany był przez ludność należącą do warmińsko–mazurskiego odłamu kultury łużyckiej będącej pod silnymi wpływami bałtyjskimi (Bałtowie Zachodni - czyli późniejsi Prusowie). Badania archeologiczne potwierdzają, że na zachód od Jonkowa wyodrębniło się wówczas niewielkie skupienie osadnicze powstałe w wyniku migracji z tzw. ekumeny woryckiej (Gmina Gietrzwałd). Wraz z przybyciem nowych osadników rozpoczęła się trzebież porastających te tereny borów sosnowo–dębowych. Pozostałością po osadnikach łużyckich są liczne stanowiska archeologiczne w postaci  kurhanów (grobowców) o owalnych lub kolistych nasypach kamienno–ziemnych znajdujących się m. in. w Godkach, Jonkowie, Pupkach, Starym Kawkowie i Szatankach.

W średniowieczu teren Gminy Jonkowo stanowił część dawnej pruskiej Ziemi Gudikus (łac. "TerraGudicus"). Dzieliła się ona  na 4 mniejsze obszary zwane lauksami: Skulpain (pomiędzy Stękinami a Wrzesiną); Gudicus (okolice wsi Godki); Kaynyn (okolice Kajn) i Nosterpelk (okolice Stękin)

Podbój ziem pruskich rozpoczęty przez Krzyżaków  na początku lat trzydziestych XIII wieku zakończył się niespełna 60 lat później. Wraz z postępującymi wojskami zakonnymi wkraczali również osadnicy, których zadaniem było zasiedlanie nowo zdobytych obszarów. W roku 1246 dokonano kościelnego podziału dawnych ziem pruskich. Teren dzisiejszej Gminy znalazł się w strefie wpływów biskupa warmińskiego (Dominium Warmińskie), a później także kapituły warmińskiej (komornictwo olsztyńskie).

Proces kolonizacji rozpoczął się w roku 1343 założeniem wsi na prawie chełmińskim zwanej później Stękiny. W dalszej kolejności zostały lokowane wsie: Warkały, Jonkowo oraz Giedajty (1345r.). W przywileju lokacyjnym zapisano, że Jonkowo ma zostać wsią kościelną, toteż kilkanaście lat później we wsi wzniesiono  świątynie z niewielką drewnianą wieżą. Pierwszym sołtysem został Prus imieniem Joneko pochodzący z Bartołt Wielkich.

W 1346 roku południowa część Dominium Warmińskiego (komornictwo olsztyńskie) znalazła się pod opieką kapituły warmińskiej z siedzibą we Fromborku. Począwszy od połowy lat trzydziestych XIV wieku kapituła na wzór Zakonu zaczęła wykorzystywać w procesie osadnictwa wolną ludność pruską, czyli tzw. „equites”. Za ich sprawą powstały majątki ziemskie, które z czasem przekształciły się w prężnie działające wsie na tzw. prawie magdeburskim (m. in.: Gamerki Małe, Godki, Kajny, Szatanki).

W 2. połowie XIV wieku kapituła warmińska założyła na terenie Gminy kolejne wsie kościelne. W 1352 roku akt lokacyjny otrzymała Wrzesina, a w 1380 po raz drugi Nowe Kawkowo (wieś lokowano na raty). Proces pierwotnej kolonizacji tych ziem został zamknięty w 1400 roku nadaniem dla Gamerek Wielkich. W ten sposób na przestrzeni XIV wieku powstał na dawnej Ziemi Gudikus szereg nowych wsi i majątków, które zamieszkali dotychczasowi mieszkańcy – Prusowie (około 90% stanu ludności), w mniejszym zaś stopniu przybysze z krajów niemieckich (około 10%).

W czasie trwania licznych konfliktów Zakonu Krzyżackiego z państwem polsko-litewskim (wiek XV i XVI) z  trudem zasiedlone wsie zostały poważnie zniszczone. Największe straty poniosły:  Giedajty, Jonkowo, Porbady, Warkały i Wrzesina, które podczas Wielkiej Wojny z Zakonem (1409-1411), oraz w czasie Wojny Trzynastoletniej (1454-1466) zostały niemal całkowicie ograbione i spalone. Na pomoc mieszkańcom przyszła kapituła warmińska, której kolejni administratorzy dokładali wszelkich starań by na nowo je odbudować. Czynny udział w rekolonizacji kolejnych wsi miał wielki astronom Mikołaj Kopernik, który w latach 1517 i 1519-1521 odwiedził m. in.: Jonkowo, Porbady, Mątki, Stare i Nowe Kawkowo, Stękiny  oraz Wołowno przekazując potrzebującym chłopom ziemię pod uprawę, zboża do zasiewu i niezbędne narzędzia rolnicze. Do lat 70. XVI wieku nowymi właścicielami ziemi zostało około 90 gospodarzy, którym przekazano ponad 200 opuszczonych łanów (jeden łan chełmiński = 16,81 ha). Wśród tych nabywców 20% stanowili przybysze z polskiego Mazowsza. Kolonizacja XVI-wieczna pociągnęła za sobą wzrost liczby osadników pochodzenia polskiego. Niebawem teren południowej Warmii powszechnie zaczął być nazywany Polską Warmią.

Na przełomie XVI i XVII wieku nastąpił na Warmii okres względnego dobrobytu. Całkowity areał ziemi należący do miejscowości z obszaru gminy Jonkowo wynosił na początku XVII wieku ponad 650 łanów, z czego tylko 20 było opuszczonych (3%). Większość ziem należała do czynszowników, którzy posiadali łącznie 428 łanów (66%). Ponad 20% ziemi (127 łanów) znajdowało się w rękach wolnych (libertini), natomiast pozostała część przypadła w udziale sołtysom (50 łanów) i plebanom (21 łanów).

Z dokumentów pochodzących z przełomu XVIII i XIX wieku wynika, że w trzech parafiach leżących na badanym obszarze (Jonkowo, Nowe Kawkowo, Wrzesina), zamieszkiwało ponad 2000 ludzi. Najliczniejszą parafią była parafia Jonkowo, w której w roku 1798 do spowiedzi wielkanocnej przystąpiło 661 osób. We Wrzesinie było ich 652, a w Nowym Kawkowie – 552.

Początek wieku XIX przyniósł mieszkańcom Warmii wiele zmian. Po zaborze władze pruskie przystąpiły do  reform gospodarczych, które przyniosły ludności wiejskiej wiele strat. Dodatkowym czynnikiem rujnującym chłopów był wybuch wojny francusko-pruskiej 1806/7 roku. Na początku lutego 1807 roku niemal cała armia francuska na czele z Napoleonem przemaszerowała przez obszar gminy (sam Napoleon przebywał w jonkowskim domu parafialnym 4 II 1807). W kilkunastu miejscach doszło do potyczek, które nie przyniosły żadnego rozstrzygnięcia. Wojna powróciła jeszcze późną wiosną 1807 roku. W tym czasie liczne wsie zostały doszczętnie spalone (Jonkowo, Gutkowo, Wrzesina). We Wrzesinie zorganizowano lazaret dla żołnierzy francuskich.

Pierwszy powszechny spis ludności warmińskiej uwzględniający relacje narodowościowe został sporządzony przez władze pruskie w 1861 roku. Z dokumentacji wynika, że terytorium dzisiejszej gminy Jonkowo zamieszkane było przez ponad 5830 osób, wśród których znalazło się 113 ewangelików i 10 wyznawców judaizmu. Pozostali byli wyznania katolickiego. Pod względem narodowościowym teren dzisiejszej gminy był bardzo zróżnicowany. Mieszkało tu ponad 4100 ludzi deklarujących swą polskość (70,2%). Wśród miejscowości, gdzie odnotowano najwięcej Polaków należy wymienić: Bałąg, Łabędź, Szelągowo, Trojan, Węgajty (po 100%), Giedajty (98%), Godki (97,5%), Wrzesina (96,9%) i Warkały (93,4% Polaków).

Począwszy od lat 80-tych XIX wieku na terenie Gminy rozpoczęły swą działalność polskie biblioteki. W 1883 roku  zorganizowano pierwszy oddział w Gutkowie, a w osiem lat później rozpoczęły działalność placówki we Wrzesinie i Szałstrach. Po Wielkiej Wojnie z lat 1914-1918 utworzono jeszcze polskie  biblioteki  w Godkach,  Kajnach i Mątkach. W roku 1883 Jonkowo otrzymało połączenie kolejowe z Morągiem i Olsztynem. Stacje kolejowe utworzono również w Porbadach i Gamerkach Wielkich, gdzie powstał pocztowy punkt przeładunkowy. Pod koniec lat 20. ubiegłego stulecia dokonano również elektryfikacji największych wsi. W pierwszej kolejności sieć energetyczna dotarła do Jonkowa, Pupek, Wrzesiny oraz Nowego i Starego Kawkowa. W 1927 roku Jonkowo, Mątki, Kajny, Wołowno,   oraz Gamerki Wielkie otrzymały połączenie telefoniczne i telegraficzne.

Przed wybuchem II Wojny Światowej Gminy Jonkowo mieszkało niewiele ponad 6000 osób. Największymi miejscowościami były: Jonkowo liczące 781 mieszkańców i Mątki z 543 mieszkańcami. Na terenie Gminy znajdowało się 14 placówek oświatowych. W samym Jonkowie działały trzy kuźnie, tartak i młyn. Wieś posiadała kilka sklepów, w tym jeden meblowy, tekstylny, wielobranżowy i dwa spożywcze. Funkcjonowały również dwie restauracje, trzy kuźnie, apteka, masarnia  oraz  remiza strażacka.

W czasie operacji wschodniopruskiej 1945 roku na terenach dzisiejszej gminy Jonkowo nie prowadzono poważniejszych działań wojskowych. W połowie stycznia 1945 roku grupy Volksturmu zorganizowały jedynie kilka punktów obrony, m. in. w Mątkach, gdzie u wylotu wsi umieszczono dwa działa 45 mm, jak również na przedpolach Kajn, gdzie znajdowała się stacja telegraficzna [do dnia dzisiejszego nosi ślady ostrzeliwania z karabinów maszynowych]. Podobnie uczyniono w Jonkowie, gdzie ściągnięto do obrony linii kolejowej kilka wozów pancernych. Przygotowano również kilkanaście stanowisk strzelniczych w poszczególnych wsiach. W dniach 23-24 stycznia 1945 roku po kilkunastogodzinnej wymianie ognia wojska radzieckie opanowały zachodni brzeg Łyny, zajęły również Jonkowo, a także pozostałe miejscowości.

W maju 1945 roku decyzją władz polskich utworzono gminę Szombark (Wrzesina), w skład której weszło 19 gromad. obszar gminy wynosił 13000 ha, z czego 9281 stanowiły grunty orne (71,4%), 1430 – łąki (11%), 1090 – lasy (8,4%), a 650 – nieużytki (0,5%). Liczba mieszkańców wynosiła 3381 osób, w tym 2889 autochtonów, 362 repatriantów i osadników oraz 130 Niemców. We wrześniu  roku następnego przeniesiono siedzibę gminy do Jonkowa.Źródło: Rafał M. Zasański "Dzieje Jonkowa i okolic", Jonkowo 2006 - egzemplarz autorski